Istorija Ugljevika 2

Ekstremisti iz redova katoličkih doseljenika dosta rano su se pridružila rudarskoj inteligenciji, uglavnom njemačke nacije, tako da je u Ugljeviku i prije 1941. djelovao prema Jugoslaviji krajnje neprijateljski nastrojeni "Kulturbund" Ništa manje opasna nije bila ni ustaška organizacija, a kao glavna ličnost od ovih doseljenika u Ugljeviku iskazaće se zloglasni trgovac drvetom Stjepan Smodiš koji će 1941. zauzeti i mjesto predsjednika opštine Ugljevik (Zabrđe) pod okupacijom i biće odgovoran za slanje više od 147 nedužnih srpskih domaćina u logor Jasenovac.

Sa druge strane, kao simbol, presonifikacija jugoslovenske uprave zasnovane na srpskim kadrovima i pobjednicima u Prvom svjetskom ratu, važio je žandarmerijski komandir Đuro Bižić, sa stanicom u Ugljeviku, koji će u ratu biti komandir četničke brigade.

Zanimljivo je zapažanje da u vrijeme Kraljevine Jugoslavije (1918- 1941) u Ugljeviku nije podignuta ni pravoslavna crkva, a sa druge strane stanove su dobijali uglavnom katolički doseljenici "kuferaši". Temelji ckve podignuti na inicijativu Pravoslavne hrišćanske zajednice postavljeni su tek pred Drugi svjetski rat 1940. godine, ali izgradnja nije dovršena.

U Ugljeviku je u ovo vrijeme osnovano i Sokolsko društvo kao vrsta masovnog sportskog okupljanja. Društvo je polako gubilo svoj nekadašnji karakter progresivne nacionalne organizacije. Jedini sačuvani pečat "Sokola" Ugljevika bio je, zbog pomenutih razloga, latinični. Temelji za izgradnju Sokolskog doma u Ugljeviku postavljeni su pred početak Drugog svjetskog rata, ali nikad nisu bili završeni. Najpoznatija manifestacija "Sokola" bila je slet i parada povodom Vidovdana, i još se čuva u živom sjećanju najstarijih Ugljevičana. Ove svečanosti su održavane najčešće pored spomenika kralju Aleksandru.

Najznačajnija društvena djelatnost zaposlenih u Rudniku "Ugljevik" u ovom vremenu bila je vezana za Fudbalski klub "Rudar" iz Ugljevika. Ova sportska igra stigla je 1925. godine i do Ugljevika, ali je posebno zanimljiva činjenica da se ovaj klub nikad nije gasio, pa je on najstarija sportska organizacija na teritoriji cijele regije.

Ni u sferi političkog života rudarsko naselje ovog vremena u Ugljeviku nije moglo dati veća dostignuća. Još od Maksima Đurkovića iz Trnove, koji je 1911. godine postao narodni poslanik Bosanskog sabora, pobjedivši na izborima kao predstavnik Kočićeve grupe bogatog zvorničkog trgovca Atanasija Šolu, ovaj kraj neće imati značajnijih političkih ličnosti. Komunističke ideje u Ugljeviku u ponekom razgovoru širili su 1932. i 1933. godine Martin Koren, Ivica Marušić i učenik bijeljanske gimnazije Dušan Jovičić, rodom iz Ugljevičke Obriježi. Jedna ruralna ugljevička sredina nije bila pogodna za nove ideje, pa su partijski aktivisti Rudnik "Ugljevik" nazvali "seljački rudnik". Pred izbore 1938. godine šest rudarskih porodica je protjerano iz Ugljevika (Drago Đogić, Martin Koren, Valas, Bujaković, Franc Škodnik i Matija Bošković).

Opština Ugljevik, odnosno opština Zabrđe, nalazile su se u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, kao i u vrijeme austrougarske, u sastavu Bijeljanskog sreza. Glavne akcije u aprilskom ratu 1941. godine na prostoru Bijeljanskog sreza su njemačko bombardovanje i uništavanje aviona na pomoćnom aerodromu kod Bijeljine, zatim su četnici, kao pripadnici specijalnih jedinica voske stare Jugoslavije uništile dio njemačkih aviona na pomenutom aerodromu, a miniranje mosta u rači izvršila je jugoslovenska vojska.

U toku Drugog svjetskog rata Bijeljinu su okupirali dijelovi jedinica 51. njemačkog korpusa, a poslije njihovog odlaska na Istočni front, ovdje su bile stacionirane jedinice 718. njemačke pješadijske divizije, sa sjedištem u Banjaluci, dok su u vrijeme prve ofanzive u Bijeljini bile stacionirane jedinice iz sastava 342. njemačke divizije, a ovdje je bila i komanda mjesta. I Bijeljina i Ugljevik su tada nalazileu Sastavu NDH (Hrvatske), koja je bila podjeljena aministrativno na 22 velike župe, a Bijeljanski srez (kotar) bio je u sastavu Župe Posavlje sa sjedištem u Slavonskom Brodu, dok je žandarmerija (oružništvo) NDH brojala četiri pukovnije, od kojih je krilno zapovjedništvo bilo u Tuzli, a vodovi u Bijeljini - sa oružničkim postajama u Bijeljini, Janji, Tavni, Ugljeviku, Dragaljevcu i B. Rači. Regularna vojska NDH bila je locirana na pet domobranskih divizijskih područja, a u Bijeljini je bila stacionirana u početku 2. bojna 5. domobranske pukovnije. U Ugljeviku je bila stacionirana najčešće 1. satnija 6. domobranske pukovnije iz bijeljine i brojala je obično oko 250 legionara, sa isturenim odjeljenima na željezničkoj stanici "Devetnesti"- Modran, na mostu kod Šijana, u Suvom Polju i Jabanuši (misli se na Jebanušu).

Odmah po uspostavljanju NDH u Ugljeviku, tj. u Zabrđe, dolazi Stjepan Smodiš i jedna satnija ustaša sa čuvanom izjavom: "Došao sam da uspostavim vlast novog poretka". Ustaše i Nijemci su tu vlast zaista i sprovodile na jedan vrlo okrutan način sa ciljem da se pravoslavni živalj fizički eliminiše na prostorima zapadno od Drine sa poznatom devizom: "Trećinu pobiti, trećinu protjerati, a trećinu pokatoličiti". Cjelokupno rudarsko naselje, sve jame i rudnički otkopi u širem luku odmah su ograđeni bodljikavom žicom i uvedena je vrlo stroga disciplina ulaska i izlaska. I ono malo kadrova u srpskom Ugljeviku odmah je suspendovano, a direktoru rudnika inženjeru Petkoviću i komandiru žandarmerijske stanice Đuri Bižiću naređeno je da odmah napuste Ugljevik.

Neočekivanim obrtom situacije srpski narod se tako 1941. našao u strahovito teškom i skoro bezizlaznom položaju. Ustaše su vrlo brzo krenule sa realizacijom monstrouzne ideje o fizičkom uništenju naroda u logorima smrti, a ogroman broj najviđenijih Srba završio je u njima u ljeto 1941. godine. Kada je postalo svima vidljivo u kakvom se stanju našao narod, pojavila se ogromna želja za otporom i istrovemeno se pojavila dva srpska pokreta otpora - četnički i partizanski (u čuvenoj 6. istočnobosanskoj partizanskoj brigadi, npr. od ukupno 6.233 boraca čak 5.231 su bili Srbi). U početku su i četnici i partizani zajednički izvodili akcije i imali jedan štab, u kući Kerovića u Tobutu (Tobut su ustaše spalile 11. semptembra 1941. godine). Izveli su vrlo uspješan zajednički napad na Koraj 27. novembra 1941, ali zbog ideoloških razlika i spletkarenja neprijatelja četnici i partizani su bili u ratnom neprijateljstvu od 20. februara 1942, poslije sukoba na Vukosavcima.

Prema partizanskoj istorigrafiji 28. jula 1941. u kući Kaje Milivojevića na partijskom savjetovanju "donesena je odluka o početku ustanka", ali prva oružana akcija u stvari je bila 14. avgusta 1941. kada je u Crnjalovu likvidirana oružnička stanica.

Međutim, uslovi za početak ustanka stekli su se tek nakon 2. avgusta 1941. kada je Smodiš izvršio masovna hapšenja viđenijih Srba i otjerao ih u Jasenovac. Veljko Lukić sa grupom ustanika pokušao je početkom septembra 1941. da likvidira Smodiša, ali je u toj akciji bio ranjen. Nakon toga usledio je napad ustanika na opštinski centar u Zabrđu 17. ili 29. oktobra 1941. koji je potpuno spaljen, a centar opštine se definitivno prenosi u rudarsko naselje u Ugljeviku.

U toku rata prvi ustaški direktor Rudnika "Ugljevik" bio je inžinjer Miler, a komandir žandarmerije Ivan Prešern, pa Stjepan Nebregaj. U takvom Ugljeviku, okružen bodljikavom žicom i mitraljeskim gnjezdima, 130 Srba do vremena mart - jun 1942. prevedeno je u rimokatoliču vjeru. Na ovaj način ti ljudi su sticali određene privilegije, a veći dio njih uopšte nije bio iz redova rudara, jer se smatralo da je ovo činjeno da bi se čuvao posao u rudniku.

Jedan od brojnih nemilih događaja desio se kada su ustaše iz Janjara ubile na njivi neke ljude iz srpske porodice Ivanović, a ovi su za osvetu ubili šest rudara muslimana iz Janjara. Inače, relativno mali broj rudara je uzeo učešće u ustaničkim pokretima otpora, sve do 1944. i 1945, kada su krenule organizovane mobilizacije i partizana i četnika.

Partizanske jedinice Majevičkog odreda 1. bataljona 2. Vojvođanske brigade, pod zajedničkom komandom Veljka Lukića- Kurjaka, oslobodile su Ugljevik 16. juna 1943, a praktično cjelokupno naselje je opljačkano i zapaljeno, tako da se nakon završetka rata moralo krenuti od početka. Iste večeri u Puškovcu četnici su uhapsili Stjepana Smodiša koji je uspio da pobjegne nakon zauzimanja Ugljevika. Uz fizičko mučenje bio je likvidiran, tako da je već tada sa istorijske scene sišao i ovaj čovjek - simbol, personifikacija ustaške hrvatske vlasti.

Poznato je da je Drugi svjetski rat ostavio ogromna razaranja i nesreću, a Rudnik "Ugljevik" i radničko naselje vraćeni su praktično na početak. Kad su Ustaše ponovo preuzele vlast, svim Srbima je bio zabranjen rad u rudniku, a tada je nastupila i najveća tragedija za ljude ovog kraja kada je zloglasna 13. SS - Handžar divizija počinila do tada neviđene zločine, a samo u Zabrđu 17 - 18. marta 1944. ubila je 214 nedužnih civila (od ukupno 338 žrtava u ovom ratu, u tom selu).

Socijalistički period 1945-1990

Na najdirektniji način postojanje rudnika u Ugljeviku bio je presudan razlog da je nova socijalistička država odlučila da upravo to bude administativni centar. Tako se prvo u Ugljeviku nalazila komanda mjesta i mjesni odbor u kući Mikosavljevića, a oktobra 1945. u Ugljeviku je formiran srez, a poslije 1955. godine, kada je izvršena reforma komunalnog sistema, ustanovljena je opština, čije su granice ostale do danas (osim Teočaka).

Socijalističke vlasti, kao nosioci sasvim novog društvenog sistema, praktično bez privatnog vlasništva i sa državnom svojinom nad sredstvima za proizvodnju, nisu sasvim otvoreno djelovale. Tokom cijele 1945. i početkom 1946. godine tolerisalo se i postojanje drugih političkih partija sem Komunističke, a čak su vjerski obredi obavljani i u školama, kako je to bilo prije rata. Međutim, nakon "demokratskih izbora" oformio se jednopartijski sistem, a djelovanje Crkve je svedeno samo na ogrničene mogućnosti u vjerskim objektima, pa i sa elementima progona. Bilo kako bilo, velika većina ljudi je prihvatila društveni sistem i svojski počela da gradi "jedan novi i pravedniji svijet", dok su predstavnici ranijeg režima u velikoj mjeri emigrirali u inostranstvo ili su ostali da kao "unutrašnji neprijatelj" pokušaju nešto na restauraciji kapitalizma i na "dovođenju kralja". U svakom slučaju nastupio je 45- godišnji period izuzetno stabilnog razvoja, i mirnog života kakav Balkan dugo, ili nikada, nije doživio.

Razvoj Rudnika "Ugljevik" direktno je uticao i na razvoj opštine Ugljevik, tako da je 1954. rekonstruisan makadamski put za Mezgraju. Godine 1958. završena je i savremena osnovna škola, a naselje je dobilo i sve moderne institucije koje su karakterisale savremeni gradski život, počev od ulica, trotoara i dr. I asfalt je stigao u opštinu 1970- 71. godine i stvorili su se uslovi za brzo prihvatanje svih dostignuća savremene svjetske civilizacije. Ugljevik je tako postao živopisan gradić sa lijepom perspektivom življenja.

Međutim, Rudnik je bio i generator totalnog nestanka starog Ugljevika. Već je od 1971- 73, izgrađen projekat proširenja rudnika i izgradnje termoelektrane, a 1975. godine su odobrene investicije i prestalo se sa daljim ulaganjima na ovom mjestu. Godine 1979. ukinut je i stari voz "ĆIRO", kao poslednji voz uskog kolosjeka u Evropi, tako da se ugalj i nije mogao prodavati, već je korišten u termoelektrani.

U svakom slučaju, stari Ugljevik, je kompletno napušten i porušen, a 5 km dalje, u ravnici pored rijeke Janje, izgrađen je novi Ugljevik. Ogromnim površinskim otkopima promjenila se znatno i lokalna geografija, a prirodna sredina u Ekološkom smislu pretrpila je velike izmjene, Tako je centar opštine Ugljevik, za ovih stotinu godina i svoju treću lokaciju,a idilični mir dugih minulih vremena koje smo ranije spominjali, izgleda da je zauvjek nestao.

preuzeto iz knjige "RUDNIK I TERMOELEKTRANA UGLJEVIK

STO GODINA RUDNIKA

1899-1999"